Inhoud van de Johannespassie

In de Johannes-Passion zet Bach het lijdensverhaal van Jezus op muziek zoals dat verteld wordt in het bijbelboek Johannes. Hij voerde het stuk voor het eerst uit in de Vesperdienst van Goede Vrijdag (de vrijdag voor Pasen) in Leipzig. Het was de eerste passiemuziek die hij als cantor in Leipzig schreef.

libretto
Rode draad in de Johannes-Passion is de bijbeltekst die traditioneel op Goede Vrijdag gelezen wordt, Johannes 18 en 19. Jezus wordt gevangen, voor Kajafas en Pilatus geleid, veroordeeld, gekruisigd en sterft. De bijbeltekst wordt voorgedragen door de tenorsolist (de evangelist) en de verschillende rollen (Jezus, Pilatus, de discipelen, het volk) worden ingevuld door de andere zangers. Op sleutelmomenten voegde Bach bekende kerkliederen toe, die hij door het hele ensemble liet zingen en spelen. Voor de solo-aria’s gebruikte hij poëzie uit populaire passiebundels van Barthold Heinrich Brockes, Christian Weise en Christian Heinrich Postel.

minder menselijk
Het passieverhaal zoals dat wordt verteld in het evangelie van Johannes, verschilt van dat in de drie andere evangeliën – die van Matteüs, Lucas en Marcus. De nadruk ligt bij Johannes op de goddelijke afkomst van Jezus. Door het lijden heen blijft die goddelijke afkomst steeds een rol spelen, Jezus wordt nergens zo menselijk als in de andere evangeliën. Hij is niet bang en weet alles wat er gaat gebeuren, dus ook dat de kruisdood het einde niet zal zijn. Dit blijkt al meteen in het openingskoor: Christus wordt aangeroepen als ‘Herrscher dessen Ruhm in allen Landen herrlich ist’ . Dit in tegenstelling tot het openingskoor in de Matthäus-Passion waarin het gaat over het lam dat naar de slachtbank wordt gevoerd.

symboliek
Bach geeft met zijn muziek vaak een extra lading aan de tekst. Vrij directe tekstuitbeelding is te vinden in veel van de recitatieven, bijvoorbeeld als de evangelist vertelt hoe Jezus gegeseld wordt. Zowel in de zangpartij als in de begeleiding van het continuo wordt het geselen duidelijk hoorbaar gemaakt. In de aria ‘Ach mein Sinn’ wordt de onrust en de wroeging van Petrus ondersteund door de strijkers. De begeleiding is onstuimig en onrustig en de aria eindigt abrupt. In de korte koorstukken wordt veel geroepen, geschreeuwd en gescholden. Bach onderstreept in zijn muziek het geschreeuw en gejoel. In het koor ‘Bist du nicht’ bijvoorbeeld, zetten de stemmen steeds sneller en steeds korter na elkaar in, zodat het net lijkt of er steeds meer mensen gaan roepen.

symmetrie
Het koraal ‘Durch dein Gefängnis Gottes Sohn’ wordt wel gezien als het hart van de passie. Veel van de snelle tutti-koren die voor dit koraal gezongen zijn, komen erna weer terug, maar dan met een andere tekst en in omgekeerde volgorde (zoals bijvoorbeeld ‘Wir haben ein Gesetz’ – ‘Lässest du diesen los’ of ‘Sei gegrüßet’ – ‘Schreibe nicht’). Bovendien vat het koraal de essentie van de passie nog eens samen: ‘Durch dein Gefängnis Gottes Sohn, muss uns die Freiheit kommen’.

versies
Bach voerde de Johannes-Passion vaak uit. Meteen het jaar na de première, in 1725, klonk het stuk opnieuw. Om niet te veel in herhaling te vallen, herzag Bach de partituur ingrijpend. Hij verving bijvoorbeeld het openingskoor ‘Herr unser Herrscher’ door de koraalbewerking ‘O Mensch bewein dein Sünde groß’ (later gebruikt als slot van het eerste deel van de Matthäus-Passion). Ook verschillende aria’s werden geschrapt of vervangen. Bij latere uitvoeringen (1728?, 1732? en 1749) greep hij grotendeels terug op zijn eerste versie. Onze uitvoering is gebaseerd op die latere uitvoeringen.